ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ - Urbanization

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਨਾਨਕ ਦੁਖੀਆ ਸਭ ਸੰਸਾਰ’ ਪਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਔਖਿਆਈਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਤੇ ਕਰਮ ਜਾਂ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਦੇਣ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ। ਪਰੰਤੂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ’ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ  ਅਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ।
ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 100 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ 75 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਤੇ ਘਰੇਲੂ ਲੋੜਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਉਣਾ  ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਘਰੇਲੂ ਦਸਤਕਾਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦੇ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਖੇਤੀ ਸਾਂਝੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਵਿੱਚ ਬਤਲ ਗਏ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਦੇ ਵੰਡਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ। ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੋਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੇ  ਤਰੱਕੀ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ  ਆਸਾਨ ਬਣਾ  ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤੇ ਫਿਰ ਤਾਂ ਹੜ੍ਹ ਹੀ ਆ ਗਿਆ।
ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣਦੇ ਤੱਤ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਸਮਾਂ ਕਿਤੇ ਰੁਕਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੀ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਣ ਮਾਨਸ ਤੋਂ ਹੋਈ ਆਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਣ ਮਾਨਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਆਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਬਣਮਾਨਸ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਦਾਚਾਰ ਤੇ ਸਵੈਮਾਨ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਸਨ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਲੋਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਸੁਆਰਥੀ ਬਣਦਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਟੱਪ ਗਿਆ। ਸਬਰ ਸੰਤੋਖ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਜਿਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਾਨ ਹੋਈ ਉਸ ਦਾ ਹੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਆਪ ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਹਵਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਐਸ਼-ਇਸ਼ਰਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਲਈ ਤੱਤਪਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਘੁਲੇ-ਮਿਲੇ ਸੀ ਖੇਤਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਮਿੱਸੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਲੱਸੀ ਨਾਲ ਖਾ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ। ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਉੱਗੀ ਚੀਜ਼ ਤੁਰਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਕਾ ਦਾ  ਸਾਧਨ ਬਣਦੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਬਦਲੇਵਾਂ ਮੰਗਦੇ ਹਾਂ। ਵੰਡੀਆਂ ਪੈ ਕੇ  ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂਆਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਣਨ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜਿਆ। ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ  ਜੰਗਲਾਂ ਵੱਲ ਖਿਆਲ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਘਰ  ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ। ਸੜਕਾਂ-ਕਲੋਨੀਆਂ, ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਸੜਕਾਂ ਤੋਂ ਰੁੱਖ ਵੱਢਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਕਲੋਨੀਆਂ ਭਾਵ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਫ਼ਰਤ। ਇਸ ਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸੁਭਾਅ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਅਸਫਲਤਾ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਚਾਅ ਜਾਂ ਰੋਸ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲੀ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਸ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ  ਮਹਿੰਗੀ ਅਤੇ ਘਾਤਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
ਗਿਆਰਾਂ ਜੁਲਾਈ ਦਾ ਦਿਨ ਹਰ ਸਾਲ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਵਸੋਂ ਦਿਵਸ’ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਵੀ  ਇਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਬਦਲਦੀ ਗਈ। ਸੌ-ਡੇਢ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਰਾੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਬਿਰਤੀ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਲਾਮ ਸਮਝਕੇ-ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵੈਰੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ 50,000 ਨਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਧਦੀ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਲਿਤਾੜੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੀ ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਇੰਨੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਚੁੱਕਣਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਪਾਣੀ ਵਰਗੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ  ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣੇ ਇਸ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੱਸਾ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਬਦਤਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵਾਧਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਹੇੜੀ ਹੋਈ ਮੁਸੀਬਤ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ  ਬਸ ਤਾਕਤ, ਹਵਸ਼ ਜਾਂ ਫਿਰ ਰੰਗ-ਰਲੀਆਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਵਧਦੀ ਅਬਾਦੀ ਨੇ  ਧਰਤੀ ਦੀ ਚਮੜੀ ਉਧੇੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਰੋਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘਟਦੇ ਜਾਂ ਮੁਕਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਸ਼ਹਿਣ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਬਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਜੰਗਲ ਕੱਟ ਕੇ ਜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂਥਾਵਾਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਜੰਗਲ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਡੀ ਆਰੋਗਤਾ ਸੰਭਵ  ਨਹੀਂ। ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿੱਚ ਵਿਗਾੜ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ   ਦੀ ਘੰਟੀ ਹੈ।
ਵਧਦੀ ਅਬਾਦੀ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਰਸਾਇਣਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਪਜ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਜ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਖਾਂਦੇ ਨੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਘਰ-ਘਰ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲੀ ਪਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਬੀਮਾਰੀ ਤੇ ਦੂਜੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ। ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਖੌਅ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
ਅਮੀਰ ਜਾਂ ਮੱਧਵਰਗੀ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੰਬਰ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਕੀਦ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਆਪ ਆਧੁਨਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਦੀ ਲੋਚਾ ਰੱਖਦੇ ਨੇ। ਪਾਰਟੀਆਂ, ਜਿੰਮ ਤੇ ਕਲੱਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੌਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘਰ ਸ਼ਾਮ ਛੇ ਵਜੇ ਮੁੜਕੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲਾਂ ਤੋਂ ਦੋ ਵਜੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਇਹ ਚਾਰ ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਨਾਲ ਬੀਤਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨੌਕਰਾਂ ਦੇ    ਮੁਥਾਜ਼ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਕਰ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਅਸੀਂ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।  ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈਜਿਸ ਨਾਲ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ’ਤੇ ਵੀ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦਾ ਬੁਢਾਪਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਓਲਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਹੋਮ’ ਦੇ ਬਸ਼ਿੰਦੇ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ     ਆਪਣੇ ਇਸ ਖ਼ਾਲੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮੁਤਾਬਕ ਨੰਬਰ ਨਾ ਲੈਣ ਕਾਰਨ ਬੱਚੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ਜੋ ਘਰ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਜੀਆਂ ਲਈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਦੁੱਖ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਭਾਵੇਂ ਉਹੋ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇਪਨ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੀ ਕਾਰਨ ਸਵੈਮਾਨ ’ਤੇ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ  ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਨਸ਼ੇੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜੇ ਨਸ਼ੇ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਤਾਂ ਚੋਰੀਆਂ-ਠੱਗੀਆਂ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਗਰਮੀ ਵੀ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਰੰਗਤ ਲਾਲ ਤੋਂ ਸਫ਼ੈਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਗਲਾ ਘੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੀ ਹੈ? ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਨਸ਼ਾ ਮਰਦ ਕਰਦੇ ਨੇ ਪਰ ਰੰਡੇਪਾ ਘਰ ਵਾਲੀਆਂ ਭੋਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਿੰਨੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰੰਡੇਪਾ ਕੱਟਦੀਆਂ ਸੱਸਾਂ-ਨੂੰਹਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਝਾਕਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜਾ ਦੁੱਖ ਦੱਸਦੀਆਂ, ਪੁੱਛਦੀਆਂ ਤੇ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ।
ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ‘ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ’ ਨੇ ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ’ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਧੀ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਪੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜੇ ਵਿਚਾਰੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਮ ਲੈ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੂੜੇਦਾਨ,ਝਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗਦੀ ਹੈ। ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਦਵਾਈ ਦੀ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਦੇ ਕੇ ਦਹੇਜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਲੋਕ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਵੱਧ ਦਹੇਜ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਜੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਵਿਆਹ ਕਰਾਕੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਲੈਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਜੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਥੇ ਉਹ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਨੇ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਵੇਲੇ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ। ਬਸ ਧੀਆਂ ਉਥੇ ਛੁਪ ਕੇ ਲੱਪ-ਲੱਪ ਹੰਝੂ ਹੀ  ਕੇਰਦੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਅੱਜ ਅਬਾਦੀ, ਨਸ਼ੇ, ਹਿੰਸਾ, ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਤੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਵੱਢਣ ਤੱਕ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ  ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਪੈਟਰੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ ਦੀ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਵਰਤੋਂ ਆਲਮੀ ਤਪਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਧੂੰਆਂ ਚਾਹੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਗੱਡੀਆਂ, ਕਾਰਾਂ, ਟਰੱਕਾਂ, ਮੋਟਰਸਾਈਕਲਾਂ ਜਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੌਣ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ? ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਗਰਮੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਮੀਂਹ ਨਾ ਪੈਣ ਕਰਕੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤਾਪਮਾਨ ਕਾਰਨ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤੋਂ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ   ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਗਰੀਬੀ, ਨਸ਼ੇ ਤੇ ਭੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਪਲਾਸਟਿਕ, ਪੋਲੀਥੀਨ ਤੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਨੁੱਖ, ਜੰਗਲ ,ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਕਾਸ਼ਤਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਕੀੜਿਆਂ ’ਤੇ ਮਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਖੋਹੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਚਿੜੀਆਂ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਚੂੰ-ਚੂੰ ਦੀ ਥਾਂ ਮੋਬਾਈਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ ਇਨਸਾਨ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਤੇ ਸਵਾਰਥ ਦਾ     ਯੁੱਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ  ਨਸ਼ੇ, ਹਿੰਸਾ, ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦਾ ਵੱਢਣਾ, ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।